بهداشت | ایمنی | محیط زیست
مقدمه:
در عصر کنونی، کاربرد مواد شیمیایی در زندگی روزمره عموم مردم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بطوریکه، سبب شده تا جزء الینفک چرخه حیات بشری و توسعه بشمار آید. کاربرد نامناسب و در مواردی غیر مجاز این مواد باعث ایجاد حوادث و مسمومیت ها، کثرت روز افزون بیماری های خاص نظیر سرطان ها، بیماری های شغلی، جهش های ژنتیکی در تولدها، آلودگی منابع آب، خاک و هوا به ترکیبات شیمیایی شده و سلامت محیط زیست و انسان ها در معرض مخاطره قرار داده است. لذا در مدیریت مواد شیمیایی قبل از کار کردن با هر ماده شیمیایی ابتدا با استفاده از برچسب های چسبانده شده بر روی ظروف حاوی مواد شیمیایی و MSDS آن با خطرات و نکات ایمنی مربوطه باید آشنا شد.
MSDS چیست؟
MSDS از حروف اول کلمات ،Material (مواد)، Safety (ایمنی)، Data (اطالعات) و Sheets (برگه یا ورقه) تشکیل یافته است. و به معنای ” برگه اطالعات ایمنی مواد” می باشد. MSDS تا جایی که ممکن است باید ساده و مختصر باشد و به زبان رسمی کشور استفاده کننده از مواد شیمیایی باشد.
وجود برگه اطالعات ایمنی درکنارماده مورد نظر، اطالعاتی دراختیارمصرف کننده قرارمی دهد که مصرف کننده با آگاهی ازماهیت ماده مزبور، قادرخواهد بود ازخطرات و ضایعات ناشی ازاستفاده، جابجایی و انبارش نادرست آن درامان باشد بدین ترتیب که اطلاعات مندرج در MSDS هر ماده ای بیانگر این است که نحوه صحیح استفاده ازآن باید چگونه باشد، در چه درجه حرارت و چه نوع محیطی باید نگهداری شود، در انبارش و جابجایی آنچه نکات ایمنی باید رعایت شود و در صورت بروز خطر نحوه مقابله با عوارض آن ماده چگونه خواهد بود.
به طور کلی یک MSDS حاوی اطالعات گوناگونی می باشد که تعدادی از آنها عبارتند:
1) مشخصات کلی ماده وشرکت سازنده:
دراین بخش نام تجاري وکلیه اصطلاحاتی که براي شناسائی ماده استفاده شده توسط تهیه کننده MSDS مثل نام ماده ، نام هاي مترادف ، کد و یا شماره Cas No ، وزن مولکولی ، فرموول ، مشخصات ظاهري و همچنین نام شرکت ، آدرس و تلفن تولیدکننده ، واردکننده و یا توزیع کننده بمنظور دسترسی براي اخذ اطلاعات بیشتردر این بخش مشخص می گردد .
2) ترکیب ماده و لیبلینگ:
براساس اطلاعات این قسمت کلیه ریسک هاومخاطرات مربوط به ماده شیمیائی شناسائی می شود . اگرچه لازم به ذکر دقیق تمام جزئیات و ترکیبات در ماده شیمیائی ضروري نمی باشد، اشاره به نام ترکیباتی که داراي مخاطرات ایمنی بهداشتی می باشند ضروري می باشد .
3) خطرات و اثرات مربوطه:
خلاصه ای از مهمترین خطرات ماده براي انسان و محیط زیست ، تماس با چشم یا پوست ، خوردن ، تنفس ،حریق و انفجار همچنین مهمترین علائم وعوارض مواجهه با ماده مثل مسمومیت ها که درانسان پیدامی شود دراین بخش مشخص می گردد .
- سمیت حاد و مزمن
- در صورتی که شخص به یکباره در معرض دوز بالاي این مواد شیمیایی قرار گیرد فقط موجب بیماري وي می شود. مثل آمونیاك
- بعضی از مواد شیمیایی بخاطر اثرات طولانی مدت ومزمن حائز اهمیت می باشند . مثل آزبست
- برخی از مواد شیمیایی هر دو اثر حاد ومزمن را بهمراه دارند . مثل منواکسید کربن
4) اقدامات لازم جهت کمک هاي اولیه لازم به هنگام ضرورت:
هر نوع کمک رسانی لازم در مواقع لزوم و اضطراري به خصوص در زمان مواجهه حاد با ماده شیمیائی ، و اطلاعات پزشکی در این بخش مشخص می شود . برحسب راه تماس و راه اثر گذاري ماده : تنفس ، پوست چشم و یا هرگونه وسیله خاصی که براي امداد رسانی لازم باشد دراین بخش تعیین می گردد ازجمله می توان به لزوم استفاده از تجهیزات خاص حفاظتی درخصوص ماده SH2 اشاره نمود .
5) اقدامات لازم درمواقع آتش گیري ماده و اطفاي حریق:
راه حلهاي مناسب براي اقدام درمواقع آتش گیري ماده دراین بخش تعیین می گردد. چه نوع وسایل خاموش کننده اي مناسب و یا نامناسب می باشند. براي مثال در مواقع آتشگیري ترکیبات آلی مثل تولوئن ازخاموش کننده فوم، دي اکسیدکربن و یا ماده شیمیائی خشک استفاده می شود و استفاده از آب ممنوع می باشد . همچنین برحسب بخارات و گازهایی که به هنگام آتش سوزي متصاعد می شود ، وسایل مناسب حفاظت فردي براي فردآتش نشان ضروري است .
6) اقدام لازم به هنگام نشر ویانشتی ماده واقدامات زیست محیطی:
اشاره به اقدامات لازم به هنگام نشتی و انتشار ماده می نماید . براي مثال اقدامات احتیاطی لازم براي دورکردن منابع احتراق ، راه کنترل نمودن گرد وغبار و یا گاز متصاعده وجلوگیري از تماس پوستی یا چشم ، ملاحظات زیست محیطی از جمله جلوگیري از ورود ماده به چاه جذبی ، هشدار سریع به همسایگان ، راههاي تمیزکردن محوطه نیز در این قسمت آورده می شود.
7) نحوه نگهداري وانبارش وحمل وانتقال:
مکانیسم نگهداري ، شرایط دما ، رطوبت ونیزراههاي مناسب نقل وانتقال دراین بخش ذکر می گردد . براي مثال دربعضی ازموارد استفاده ازسیستم ارت براي مخازن نگهداري مایعات قابل اشتعال و یا استفاده ازلامپهاي ضد انفجار درمحل نگهداري بشکه هاي تینر ضروري است
8) راههاي کنترلی و حفاظتی هنگام مواجهه با ماده:
کلیه اقدامات لازم جهت به حداقل رساندن میزان مواجهه کارگر با ماده شیمیائی دراین بخش مشخص می شود . راههاي مهندسی و مدیریتی همیشه ارجح بر راههاي حفاظتی فردي می باشند .
نوع وسایل حفاظتی فردي لازم و مشخصات وسیله لازم دراین بخش تعیین می گردد .
9) خواص فیزیکی وشمیایی ماده:
مشخصات کامل فیزیکی (جامد، مایع ، گاز) و رنگ ، بو، PH نقطه جوش ، نقطه اشتعال ، نقطه ذوب ، ویسکوزسته ، فشار بخار ، دماي خود آتش گیري ، وزن مخصوص و دانسیته و مواردي ازاین قبیل دراین بخش ذکر می گردد.
10) اطلاعات سم شناسی:
کلیه اثرات سمی وعوارضی را که در انسان ایجاد می کند، راههاي خروج ماده از بدن بعد ازتماس، چگونگی تشخیص مواجهه با ماده و حتی مراقبت هاي پزشکی قبل استخدام و دوره اي و اختصاصی دراین بخش تعیین می گردد.
مثلا درارتباط با تماس با سرب ، وجود گلبول هاي قرمز نقطه دار درخون مورد توجه است.
11) اطلاعات اکولوژیکی و زیست محیطی وپایداري و بر هم کنش:
زمان مانده ماده و چرخه عمل ماده درطبیعت، آلودگی آب، خاك و یا هوا و میزان اهمیت تأثیرگذاري ماده و مواد ناسازگار و محیط نامناسب و خطرات تجزیه در محیط زیست دراین بخش تعیین می گردد.
12) نکات مهم جهت دفع ضایعات:
راههای دفع ماده پس ازاستفاده، چگونگی دور ریختن پسماند را مشخص می نماید. راههاي مختلفی براي دفع ازجمله : سوزاندن معمولی ، سوزاندن در شرایط خاص و تحت کنترل ، دفع در landfill و غیره مد نظر می باشد.
13) اطلاعات لازم جهت انتقال در مسیرهاي طولانی:
حمل و نقل در مسیرهاي جاده اي، هوایی ، دریایی و احتیاطات دراین بخش تعیین می گردد
14) حدود تماس شغلی و زیست محیطی:
بیان مقادیر مجاز و یا آستانه ي بروز عوارض وذکر LD50 ، LC50 ، TLVtwa ،TLVstel و میزان سرطانزایی و…
15) نماد ها و نشانه ها:
نمادهاي و نشانه هاي خطر و ایمنی و سمبل هاي اثرات شیمیایی که به صورت شکل هستند
16) سایراطلاعات:
محل نگهداري برگه هاي MSDS می باید به گونه اي باشد که به راحتی و سهولت دردسترس باشد. MSDS باید حتما” توسط سازنده و یا تهیه کننده به روز آوري شود و اطلاعات جدید و تکمیلی به صورت بارز در به روز آوري تعیین و مشخص گردد.
کارت MSDS و اطلاعات موجود در آن به همان ماده شیمیایی مربوط می شود و اصولاً با مخاطرات ناشی از آن ماده ارتباط دارد مخاطرات ناشی از مواد شیمیایی بسته به چگونگی استفاده از آنها متفاوت می باشد. و باید در نظر داشت که کارت یا برگه MSDS عملاً نمی تواند تمام مشکلات ناشی از کار با ماده را مشخص نماید و نمی تواند تمام جزئیات مربوط به استفاده از یک ماده ویژه را ارائه نماید اما کارت ها یا برگه هاي MSDS ابزار اصلی کسب اطلاعات مربوط به خواص مواد شیمیایی محسوب می شود. این کارت ها همچنین در آموزش کارگران ( که از وظایف کارفرماست) بسیار مفید است.
این اطلاعات براي کارفرما که مسئول طرح و اجراي برنامه هاي حفاظتی بوده بعنوان اتمام حجتی براي کارکنان و دست اندرکاران تماس با مواد مذکور است
MSDSها باید به راحتی قابل دسترس براي کارکنان در محیط کار و در طول شیفت کاري آنها باشد. این مسئله به روش هاي مختلفی قابل انجام است. و هر مدیریتی باید تصمیم بگیرد که چه روشی براي محیط کار خود مناسب است. بعضی از کارفرمایان MSDS را در یک زونکن یا فایل در دفتر مرکزي خود قرار می دهند . برخی از کارفرمایان خصوصاً در محل هاي کاري با تعداد زیادي مواد شیمیایی ، اطلاعات MSDS را کامپیوتري نموده و دسترسی به آنها را از طریق شبکه فراهم می نمایند.
کارکنان باید اطلاعاتی را که براحتی از طریق کارت هاي MSDS بدست آورده اند بکار گیرند و لذا کارکنان باید از طریق سیستمی که اطلاعات را بتواند به آنها ارائه نماید به سهولت به MSDS دسترسی پیدا کنند.
به محض اینکه اطلاعات جدیدي در دسترس قرار می گیرد یا هر سه سال یکبار MSDS باید به روز شود
برچسب گذاری مواد شیمیایی:
استفاده از مواد شیمیایی متنوع و خطرناک در صنایع که به طور چشمگیری در جهان صنعتـی رو به افزایش است لزوم آشنایی همگـان با این مواد و خطرات آنها را آشکار می سازد. تولیدکنندگان مـواد شیمیایی به منظور آگاهی مصرف کنندگان از خواص و خطرات آنها مـوظفند نکات ایمنـی و خطرات بهداشتی تولیدات خود را در بروشورها و دفترچه های راهنما چاپ کنند و دراختیار مصرف کنندگان قراردهند هم چنین باید بر روی بسته بندی ها نشانه های اختصاری در مورد خطرات محتویات قید شود. این نشانه ها در سطح جهانی شناخته شده است و میزان شدت خطرات مواد را مشخص می کند به این ترتیب مصرف کنندگان در یک نگاه می توانند اطالعات اولیه را در مورد آن کسب کند.
سازندگان مواد شیمیایی باید براساس استانداردهای OSHA(اداره بهداشت و ایمنی آمریکا) بر روی هر ظرف برچسبی دارای مشخصات: نام و آدرس سازنده، نام تجاری ماده شیمیایی، علائم مخاطره آمیز بودن آن ماده، احتیاط های ایمنی در صورت استفاده از آن ماده را قید نمایند.
برچسب گذاری مواد شیمیایی با اهداف زیر صورت می گیرد:
1) استفاده بی خطر از مواد شیمیایی
2) شناخت خصوصیات و خطرات مواد شیمیایی برای انسان و محیط زیست
3) شناخت راه های کنترل مخاطرات مواد شیمیایی
لوزی خطر:
روشی براي طبقه بندي خطرات یک ماده شمیایی است که توسط NFPA تدوین شده است.
علامت لوزي روشی بین المللی براي شناسایی خطرات مربوط به یک ماده شیمیایی خاص است تا کارکنان با استفاده از اطلاعات آن دچار صدمه و آسیب نشوند.
این علامت خیلی مواقع در آزمایشگاه ها، مکان هاي نگهداری مواد شیمیایی یا روي ظروف مواد شیمیایی پیدا می شود. در جدول زیر خطرات گوناگون در لوزي مربوطه بوسیله کدهایی به شکل عدد نشان داده شده که به ترتیب شدت خطر تقسیم بندي شده اند.
لوزي خطر داراي چهار خانه است.
خانه بالایی مربوط به قابلیت اشتعال جسم می باشد. (رنگ قرمز)
خانه سمت راست قابلیت فعل و انفعال شیمیایی را نشان می دهد. (رنگ زرد)
خانه سمت چپ خطرات بهداشتی را نشان می دهد. (رنگ آبی)
خانه پایینی نشان دهنده ي خطرات خاص می باشد. (رنگ سفید)
قابلیت اشتعال:
درجه 4: گازهاي شدیداْ قابل اشتعال و مایعات بسیار فرار و موادي که در حالت گرد و غبار در هوا تشکیل مخلوط انفجاري می دهند.(سولفید هیدروژن – استالدئید – اسید پیکریک)
درجه 3: مایعاتی که تقریباْ در حالت نرمال مشتعل می شوند.(هیدروکسیل آمین – فسفر سفید – استایرن)
درجه 2: مایعاتی که جهت مشتعل شدن باید مقداري حرارت ببینند.(اسید استیک – نفتالن – فرم آلدئید)
درجه 1: موادي که قبل از اشتعال باید حرارت ببینند.(گلیسیرین – سولفور – روي)
درجه صفر: موادي که مشتعل نمی شوند.(اسید نیتریک – پراکسید سدیم – اسید سولفوریک)
خطرات بهداشتی:
درجه 4: موادي که مقدار کمی از بخارات آنها می تواند سبب مرگ شود. (هیدروژن سیانید)
درجه 3: موادي که خطر فوق العاده اي براي سلامتی دارند. (سولفید هیدروژن – هیدروکسید سدیم)
درجه 2: موادي که براي سلامتی خطرناك هستند.(اکسید اتیلن – نفتالین)
درجه 1: موادي که خطرات کمی براي سلامتی دارند.(کلسیم)
درجه صفر: موادي که تحت شرایط حریق نیز خطري براي سلامتی ندارند.(برنز – فسفر قرمز)
قابلیت فعل و انفعال شیمیایی:
درجه 4: موادي که در حرارت و فشار معمولی قادر به تجزیه یا واکنش انفجاري است.(اسید پیکریک – تري نیترو تولوئن)
درجه 3: موادي که قادر به تجزیه یا واکنش انفجاري بوده ولی جهت این کار به چاشنی یا حرارت کافی نیاز دارند. (فلوئور)
درجه 2: موادي که در حالت عادي ناپایدار بوده و تغییرات شیمیایی یافته ولی منفجر نمی شوند.
درجه 1: موادي که در حالت عادي پایدار بوده ولی در حرارت و فشار بالا ممکن است ناپایدار شوند و با آب واکنش نموده و انرژي آزاد نمایند.(روي)
درجه صفر: موادي که در حالت عادي حتی در شعله پایدار هستند و با آب واکنش نمی دهند.(ذغال چوب)
خطرات خاص:
خطرات خاص شامل خطر واکنش با آب یا پلیمریزه شدن و یا خطر مواد رادیو اکتیو را نشان می دهد.
پیکتوگرام های خطر:
نشانه هایی هستند عموماً تصویری و کمتر نوشتاری که وظیفه آنها راهنمایی مخاطب است.
در تصویر نمونه هایی از پیکتوگرام های مربوط به خطر مواد شیمیایی را مشاهده می کنید.
این علامت برای شناساندن مواد خطـرناک بیـولوژیکی مانند باکتری ها و ویروس ها به کار بـرده می شود.
این علامت برای شناساندن موادی که فعالیت رادیواکتیو دارند به کار برده می شود.
این علامت برای شناساندن مواد شیمیایی خطرناک و زیان آور به کار برده می شود.
تفاوت MSDS با برچسب روی ماده شیمیایی چیست؟
MSDS تا حدود زیادی با برچسب ایمنی روی بسته بندی ماده شیمیایی متفاوت است. یک برچسب ایمنی ممکن است مواردی کلی را در مورد خطرات بالقوه ی یک محصول یا ماده شیمیایی خاص بیان کند در حالی که MSDS اطلاعات جامع تر و کاملتری را عنوان می کند در حقیقت MSDS می تواند به عنوان یک رفرنس برای تهیه برچسب ایمنی مواد نیز به کار رود. به طور کلی می توانیم بگوییم که MSDS بدین منظور تهیه می شود که خطرات یک محصول را بیان کند و به ما بگوید که روش ایمن کار با آن محصول چگونه است
توصیه های ایمنی:
1) هنگام استفاده از شوینده های شیمیایی، حتماً از ماسک و دستکش مناسب استفاده کنید
2) ترکیب جوهر نمک و وایتکس بسیار خطرناک است؛ خصوصاٌ برای چشم، پوست و ریه توصیه می شود از ترکیب این دو ماده خودداری کنید
3) محصولات شیمیایی و شوینده را همیشه در ظرف اصلی آن نگهداری کنید هیچگاه این مواد را در ظرف مواد خوراکی(مانند بطری نوشابه) نگه داری نکنید. این عمل سبب خورده شدن اشتباهی این مواد توسط کودکان می شود
4) همیشه پس از استفاده از مواد شیمیایی سریعاً درب آن را ببندید
5) اگر از مواد سفید کننده و انواع اسیدها استفاده می کنید، مراقب باشید که به پوست، چشم و حتی لباس شما نپاشد
6) هنگامی که برای شست و شوی سرویس های بهداشتی از موارد فوق استفاده می کنید، حتماً پنجره ای را در آن مکان باز کرده و در صورت وجودهواکش، آن را روشن کنید
دستورالعمل ایمنی موادشیمیایی:
1) قبل از استفاده هر نوع ماده شیمیایی حتما برگه اطلاعات ایمنی موادشیمیایی (MSDS) رامطالعه نمایید
2) تمام مواد شیمیایی باید داراي برچسب معرفی کننده ماده شیمیایی باشند (Labling)
3) همیشه دستورات و توصیه هاي کارخانه سازنده ماده شیمیایی را رعایت نمایید
4) موادشیمیایی آتشگیر را دور از گرما، نورمستقیم آفتاب و شعله نگهدارید
5) در مناطقی که خطر انفجار و اشتعال دارد سیگار نکشید.
6) مواد شیمیایی حتما باید در محلی نگهداري شوند که داراي سیستم تهویه باشد
7) هنگام استفاده ازهرگونه ماده شیمیایی حتما ازوسایل حفاظت فردي استفاده نمایید
8) از نگهداري مواد شیمیایی درکنار دستگاه هاي برقی وجرقه زا خودداري کنید
9) ظروف نگهداري مواد شیمیایی باید از مواد مقاوم در برابر خوردگی و آتشگیري باشند
10) درمحل نگهداري مواد شیمیایی حتما وسایل اطفا حریق نصب کنید
11) شماره تلفن هاي اضطراري درمحل نگهداري مواد شیمیایی وانبارها نصب شود
12) پرسنل باید آموزش هاي لازم درمواقع بروز حوادث را فرا گیرند
13) حتما دوش اضطراري درمحل انبارهاي موادشیمیایی نصب شود
14) چشم شوي اضطراري باید در فواصل مشخص و معین مطابق دستور سازنده مهیا شود
15) محل نگهداري کپسول هاي آتشنشانی و فایرباکس مشخص و دردسترس باشد
16) راه هاي ورودي وخروجی مجزا باشند
17) تابلوهاي راهنما (خروج اضطراري)حتما درمحل نصب شود
18) پرسنل آموزش هاي لازم در زمان بروز حوادث را گذرانده باشند
نحوه برخورد در صورت ریخته شدن مواد شیمیایی:
1) اغلب کارخانجات تولیدکننده مواد شیمیایی آزمایشگاهی طی جداول انتشار یافته خود روشهاي مقابله با ریختن این مواد را توصیف میکنند. جداول و کیتهاي مربوط به ریختن این مواد نیز به شکل تجارتی قابل تهیه هستند. مدیریت هر آزمایشگاه موظف است ملزومات زیر را تهیه و به منظور دسترسی به آنها در مواقع لزوم در محل مناسب قرار دهد
2) جداول اعلام شده توسط کارخانه تولید کننده مواد شیمیایی
3) کیت هاي مناسب براي استفاده به هنگام ریختن مواد شیمیایی
4) پوشش هاي محافظتی نظیر دستکش هاي لاستیکی مقاوم و مستحکم، روکش کفش ها یا چکمه هاي لاستیکی، ماسک تنفسی
5) وسایل جمع آوري و خاك اندازها و انبرهاي مناسب براي برداشتن قطعات شکسته شده
6) تی هاي نظافتی، پارچه ها و حوله هاي کاغذی
7) سطل ها و وسایل مناسب جهت تخلیه مواد ناشی از حادثه
8) خاکستر سودا (کربنات سدیم، Na2CO3) یا سدیم بیکربنات (NaHCO3) برای خنثی سازي اسیدها و مواد شیمیایی خورنده
9) شن و ماسه (برای پوشاندن مواد قلیایی ریخته شده)
10) شوینده غیرقابل اشتعال
اقدامات ذیل باید در صورت ریختن مواد شیمیایی خاص انجام گردد:
1) مطلع نمودن مسئول ایمنی
2) خروج کارکنان غیر ضروری از محل و رسیدگی به افراد حادثه دیده
3) خاموش کردن تمام شعله هاي روشن و تجهیزات الکتریکی، قطع گاز اتاق و فضاهاي مجاور و باز نمودن پنجره ها در زمان ریختن مواد شیمیایی قابل اشتعال
4) اجتناب از تنفس بخارات متصاعد از مواد ریخته شده و راه اندازي تهویه مناسب جهت خروج بخارهاي متصاعد شده
5) اجراي موارد ضروري براي پاكسازي محیط از مواد ریخته شده بر اساس دستورالعمل شرکت سازنده
